Fetvanın Gücü Darbeci Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi

30 Mayıs 1876 Askeri Darbesinde Şeyhülislam makamında yer alarak, Sultan Abdülaziz hakkında vermiş olduğu hal'' fetvasıyla darbenin hukuki ve dini kanadını temsil eden Hasan Hayrullah Efendi''nin hayatı ile alakalı ilk kez yayınlanan bu araştırma eserinde İbrahim Akkurt, Hasan Hayrullah Efendi''nin hayatıyla alakalı kısıtlı bilgileri titiz bir çalışma sonucunda, belgeler ışığında gün yüzüne çıkararak tarih severlerle buluşturuyor.

Hasan Hayrullah Efendi''nin nesebi, eğitimi ve devlet kademelerindeki vazifelerinin anlatıldığı kitabın ilk bölümünde birbirinden ilginç bilgiler yer alıyor. Kısa sürede devlet kademesinindeki hızlı yükselişine değinen kitapta şu bilgilere yer veriliyor: ''Hasan Hayrullah Efendi, 1853 yılında Sultan Abdülmecid''in ikinci imamı olarak intisab ettiği Osmanlı sarayında, 1861 yılında Sultan Abdülaziz''in birinci imamı olmuştur.

Sultan Abdülaziz, 1862''de Bursa''ya, 1863''te Mısır''a, 1867''de Avrupa Seyahati''nde padişah imamı olarak Hasan Hayrullah Efendi''yi yanında götürmüştür. Hayrullah Efendi, bu ziyaret kapsamında Paris''te Papa''nın Paris Sefirine makamında ziyarette bulunmuş, böylece tarihte ilk defa Müslüman bir ilim adamı, Hıristiyan âleminin temsilcisini makamında ziyaret etmiştir. Sultan Abdülaziz, ilmi olarak yüksek seviyede olmamasına karşın Hayrullah Efendi''yi ilmiyenin en yüksek makamı addedilen Şeyhülislamlık makamına iki kez getirmiştir. İlki 42 gün, ikincisi bir yıl iki ay on dört gün süren Şeyhülislamlık dönemleri olmuştur.''

Dönemin ileri gelen komutanlarıyla ilişkilerine de yer verilen eserde birbirinden ilginç gelişmeler ortaya konulmuştur. Örneğin; ilk Şeyhülislamlığının 42 gün sürmesinin sebebi olarak dönemin Seraskeri Hüseyin Avni Paşa ile bir kabine toplantısında ters düşmesi ve ardından aleyhine çevrilen bir entrika sonucu gerçekleştiğini kitaptan okumaktayız. Bu azledilme olayı sonrası Hasan Hayrullah Efendi, Sultan Abdülaziz''e karşı kin beslemeye başlamış ve hayatının ilerleyen dönemlerinde bu kini fiiliyata dökerek, siyasi faaliyetleriyle bunu göstermiştir.

Fetvanın Gücü isimli kitabın ikinci kısmında ise Sultan Abdülaziz''in tahttan indirilmesiyle sonuçlanan 30 Mayıs 1876 Askeri darbesi Hasan Hayrullah Efendi''nin Şeyhülislamlığı etrafında, onun zaviyesinden olaylar değerlendirilmiştir. Kitabın en ilginç kısımları yine bu bölümde yer almaktadır:

OSMANLI TARİHİ DARBELER TARİHİ

Tarih boyunca İslam Hukuku ile yönetilen devletlerde hükümdarın tahttan indirilmesi konusunda şeyhülislamlardan fetva alınmıştır. Osmanlı Devleti de İslam Hukuku ile yönetildiğinden dolayı bazı hükümdarlar şeyhülislamların yazdıkları fetvalar neticesinde tahtlarından indirilmişlerdir. Şeyhülislamlar, Osmanlı Tarihi boyunca meydana gelen siyasi ve sosyal olayların çoğunda aktif şekilde rol oynamışlardır. Osmanlı Devleti''nde askeri isyanlar ve darbeler, Fatih Sultan Mehmed''in ilk hükümdarlığı zamanında 1446 Buçuktepe İsyanı ile başlar ve 1913'teki Bâbıâli baskınıyla sona erer. Neredeyse Fatih Sultan Mehmed''den sonra isyanla yüzleşmeyen Osmanlı padişahı yok gibidir. 36 Osmanlı padişahından 12''sinin isyan ve darbeyle tahtını kaybettiği göz önüne alındığında durumun vahameti daha iyi anlaşılır.

İLK MODERN DARBE, İLK MODERN FETVACI

Modern anlamdaki askeri darbelerin ilki sayılan 30 Mayıs 1876 Askeri Darbesinde Sultan Abdülaziz, tahtından indirilmiş ve ailesiyle birlikte önce Topkapı Sarayında sonrasında ise Feriye Sarayında sürgün hayatı yaşamış, tahttan indirildikten beş gün sonra şüpheli bir ölümle hayata gözlerini yummuştur. Sultan Abdülaziz, Osmanlı padişahı olmasının yanı sıra İslam âleminin halifesi konumundaydı. Bundan dolayı tahttan indirilmesi için Şeyhülislam tarafından onaylanan bir hal'' fetvası verilmiştir. Kitabın bu kısmında Sultan Abdülaziz için verilen hal'' fetvası maddeler halinde ilk kez incelenmiş ve fetvanın sağlıklı olup olmadığı konusu aydınlatılmıştır. Sultan Abdülaziz''in yerine tahta geçen Beşinci Murat ise 3 ay sonra yine aynı şeyhülislamın fetvası ile tahtından indirilmiştir. Vermiş olduğu hal'' fetvalarıyla İki padişahı tahttan indiren, darbe heyetine Peygamber Efendimiz ile alakalı gördüğü bir rüya iddiasıyla dâhil olan Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi, 30 Mayıs 1876 Askeri darbesinin hukuki ve dini kanadını temsil ettiğini okumaktayız.

DARBECİ BİR HOCA''NIN SON GÜNLERİ

Kitabın üçüncü kısmı ise Hasan Hayrullah Efendi''nin ömrünün sonlarına ağırlık vermektedir. Hasan Hayrullah Efendi, Sultan İkinci Abdülhamid döneminde kurulan Yıldız Mahkemeleri''nde, Abdülaziz''in ölümünde etkisi olduğu gerekçesiyle suçlanmış ve diğer suçlularla birlikte Taif''te hapse mahkûm olmuştur. 1881 yılında Tâif Kalesinde başlayan mahkûmiyeti 17 yıl devam etmiştir. Tâif Kalesinde hapis hayatı yaşarken çok zor günler yaşamış, ikinci evliliğinden doğan çocuğunu aldığı özel izinle haftada 1 gün birkaç dakika dürbün ile uzaktan görebilmiştir. Mide ve fıtık hastalıkları sonucu 9 Ekim 1898''de hapis hayatı yaşarken hayata gözlerini yuman Hasan Hayrullah Efendi ile alakalı çok çarpıcı bilgiler üçüncü bölümde yer almaktadır.

Fetvanın Gücü isimli kitabın sonuç kısmında, kitabın yazarı darbeler tarihi ile alakalı şu değerlendirmelerde bulunuyor: Geçmişten günümüze mevcut yönetimlere darbe yapabilmek için bazı ortamların oluşturulduğu görülmektedir; Ülke ekonomisi zayıflatılır, mevcut yönetim aleyhine kamuoyu oluşturulup yönetim itibarsızlaştırılır ve darbe için hukuki gerekçeler kamuoyuna sunularak halk bir nevi ikna edilir ya da darbe karşısında durması engellenir. Sultan Abdülaziz''in saltanatında da; Osmanlı idaresi 1875 Muharrem Kararnamesi ile maliyesinin iflasını açıklamış ardından 10 Mayıs 1876''da Medrese talebeleri ayaklandırılarak iktidar aleyhinde kamuoyu oluşturulmuştur. Bu olayların neticesinde 30 Mayıs 1876 tarihinde Sultan Abdülaziz''e karşı askeri darbe yapılmış ve akabinde Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi tarafından konunun hukuki gerekçesi kamuoyuna sunulmuştur.

İbrahim Akkurt''un Osmanlı Tarihinde gözden kaçmış, karanlık bir dönemi Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi üzerinden aydınlattığı bu eser, Darbeler Tarihi alanında önemli bir boşluğu doldurmaktadır.

Kitabın künyesi:

Fetvanın Gücü/İki Padişahı Tahtından İndiren Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi

İbrahim Akkurt

Yeditepe Yayınları, 184 sayfa, Haziran 2014
 

Arif Yılmaz, Yeni Şafak Kitap Eki